Wanneer een belastingplichtige het oneens is met een aanslag of invorderingsbesluit, kan hij bezwaar maken bij de Belastingdienst. Als dat bezwaar wordt afgewezen, kan beroep worden ingesteld bij de rechtbank. Op dat moment verplicht artikel 8:42 Awb de Belastingdienst om alle “op de zaak betrekking hebbende stukken” aan te leveren, zodat de rechter een volledig beeld krijgt en de belastingplichtige zich kan verdedigen.

Uit recent onderzoek van de Inspectie belastingen, toeslagen en douane (IBTD) blijkt echter dat deze waarborg in de praktijk onvoldoende wordt gerealiseerd. Dossiers blijken regelmatig onvolledig te zijn, systematische waarborgen ontbreken, en de cultuur binnen de Belastingdienst maakt dat vaak niet de rechtsbescherming maar het eigen gelijk centraal staat.

De aanleiding: zorgen over rechtsbescherming

De directe aanleiding voor het onderzoek was berichtgeving in 2023 waaruit bleek dat de Belastingdienst soms informatie achterhield voor de rechter. De IBTD startte daarom een meerledig onderzoek naar de manier waarop de dienst dossiers samenstelt en aanlevert.

Het eerste deel van dit onderzoek wees al uit dat procesbeschrijvingen, kwaliteitscontroles en reflectie onvoldoende waren geborgd. Het tweede deel, het casusonderzoek dat in 2025 verscheen, zoomt in op vijf concrete zaken waarin artikel 8:42 Awb centraal stond. In vier van deze vijf casussen werd vastgesteld dat de Belastingdienst zijn verplichtingen schondIBTD+Onderzoeksrapport+'Rechtsb….

Het probleem: dossiers zijn vaak incompleet

Uit de onderzochte casussen blijkt dat dossiers die aan de rechter worden verstrekt, regelmatig onvolledig zijn. Dit heeft verschillende oorzaken:

Interpretatieverschillen
Medewerkers hebben uiteenlopende opvattingen over wat precies als “op de zaak betrekking hebbend stuk” geldt. Interne correspondentie en interne verslagen worden vaak niet toegevoegd, terwijl de Hoge Raad in 2018 al oordeelde dat ook dergelijke stukken hieronder kunnen vallenIBTD+Onderzoeksrapport+'Rechtsb….
Geen vastlegging van keuzes
Beslissingen om stukken wel of niet in een dossier op te nemen, worden meestal niet vastgelegd. Daardoor is achteraf niet herleidbaar waarom bepaalde documenten ontbreken.
Informatiehuishouding niet op orde
E-mails, notities, conceptstukken en informatie van andere instanties worden vaak niet bewaard of niet correct gearchiveerd. Ook overgang van fysieke naar digitale dossiers leidde tot verlies van stukkenIBTD+Onderzoeksrapport+'Rechtsb….
Fragmentatie in de organisatie
Verschillende onderdelen van de Belastingdienst behandelen elk een stukje van de zaak, zonder dat iemand overzicht houdt. Hierdoor gaat cruciale informatie verloren en voelt niemand zich volledig verantwoordelijkIBTD+Onderzoeksrapport+'Rechtsb….

Het gevolg is dat de rechter en de belastingplichtige vaak niet over alle relevante informatie beschikken. Daarmee komt de gelijkheid van procespositie in het geding.

Cultuur: de Belastingdienst vecht voor zijn gelijk

Naast technische en organisatorische oorzaken speelt vooral de cultuur binnen de Belastingdienst een grote rol. Uit interviews met medewerkers blijkt een sterke inhoudelijke en juridisch-gedreven houding: de focus ligt op het “winnen” van de zaak.

Denken voor de rechter

Veel medewerkers selecteren zelf welke stukken relevant zijn, vanuit de overtuiging dat rechters geen overspoeling met documenten willen. Daarmee nemen zij feitelijk het oordeel van de rechter over, iets wat strijdig is met de bedoeling van artikel 8:42 AwbIBTD+Onderzoeksrapport+'Rechtsb….

Denken voor de belastingplichtige

Ook beoordelen medewerkers soms zelf of een stuk relevant is voor de belastingplichtige. Daarmee wordt de menselijke maat uit het oog verloren: burgers weten vaak niet welke stukken er zijn en kunnen dus niet aandringen op ontbrekende documenten.

Beperkte aandacht voor de relatie

Voor medewerkers gaat het om een zakelijk geschil; persoonlijke omstandigheden van belastingplichtigen vinden zij doorgaans niet relevant. Voor betrokken burgers en bedrijven daarentegen zijn de gevolgen vaak enorm: financiële schade, jarenlange onzekerheid, en aantasting van gezondheid of gezinslevenIBTD+Onderzoeksrapport+'Rechtsb….

Bezwaarfase als formaliteit

In de onderzochte zaken voerde de Belastingdienst de bezwaarfase vaak uit als verdediging van het primaire besluit, in plaats van als een onafhankelijke heroverweging zoals de wetgever voorschrijft. Dit versterkt het gevoel bij belastingplichtigen dat de overheid niet luistert, maar enkel strijdt.

Gebrek aan reflectie en leren

Een ander zorgpunt is dat fouten zelden leiden tot structurele verbetering. Reflectie en evaluatie zijn nauwelijks verankerd. Medewerkers beschouwen klachten vaak als vijandig in plaats van als leerpunten. Kritische uitspraken van rechters worden soms zelfs ervaren als aantasting van de professionaliteit of onafhankelijkheid van de rechter.

In plaats van systematisch te leren, reageert de organisatie vooral ad hoc. Problemen worden incidenteel opgelost (bijvoorbeeld door een ambtsedige verklaring als bewijs van verzending wanneer het verzendbewijs ontbreekt), maar structurele oorzaken blijven bestaan.

Impact op rechtsbescherming

De IBTD concludeert dat er onvoldoende praktische waarborgen zijn om de volledigheid van dossiers in complexe belastingzaken te garanderen. Dat betekent dat belastingplichtigen vaak niet weten waartegen zij zich moeten verweren en dat de rechter geen volledig beeld krijgt.

Daarmee wordt de kern van rechtsbescherming aangetast: een eerlijk proces waarbij beide partijen over dezelfde informatie beschikken. Burgers ervaren de Belastingdienst hierdoor als ondoordringbaar en niet transparant. Voor velen leidt dit tot verlies van vertrouwen in de overheid.

Een ander voorbeeld: wat wél werkt

In één van de onderzochte dossiers verliep het anders. Daar werkte een multidisciplinair team van begin tot eind samen, werd structureel gebruikgemaakt van tegenspraak en het vierogen-principe, en stond de leidinggevende inhoudelijk dichtbij het proces. Reflectie en evaluatie waren vanzelfsprekende onderdelen.

In dit dossier werd wél aandacht besteed aan de impact voor de belastingplichtige en werden alle stukken zorgvuldig aangeleverd. Dit laat zien dat een andere werkwijze mogelijk is en tot betere uitkomsten kan leiden.

Aanbevelingen van de IBTD

Het rapport sluit af met een reeks aanbevelingen die duidelijk maken welke veranderingen nodig zijn:

Eenduidige toepassing van artikel 8:42 Awb
De Belastingdienst moet heldere richtlijnen opstellen en medewerkers actief scholen in de juiste toepassing, inclusief interne stukken.
Verbetering van informatiehuishouding
Dossiervorming en archivering moeten structureel worden verbeterd. Alleen dan kan een compleet dossier worden gegarandeerd.
Cultuuromslag
De focus moet verschuiven van “willen winnen” naar het zoeken van rechtvaardige uitkomsten. Dit vraagt om meer aandacht voor de menselijke maat en de impact op burgers.
Teamgericht werken
Zaken moeten in multidisciplinaire teams worden behandeld, met ruimte voor tegenspraak, reflectie en evaluatie.
Actieve rol voor leidinggevenden
Leidinggevenden moeten niet alleen ondersteunen, maar ook inhoudelijk betrokken zijn en sturen op kwaliteit en zorgvuldigheid.

Afsluiting

Het rapport Rechtsbescherming in het geding schetst een ontluisterend beeld: dossiers die niet compleet zijn, gebrek aan waarborgen, en een organisatie die vaak niet luistert maar strijdt. Daarmee komt de rechtsbescherming van burgers en bedrijven in gevaar.

De aanbevelingen van de IBTD zijn helder en uitvoerbaar, maar vragen om een fundamentele cultuuromslag binnen de Belastingdienst. Niet langer het eigen gelijk centraal stellen, maar transparantie, betrouwbaarheid en eerlijkheid. Alleen dan kan het vertrouwen van burgers in een rechtvaardige overheid worden hersteld.