Met de invoering komt er heel veel op ons af. Er is sprake van een ingrijpende structuurverandering waarbij vrijwel alle sectorale milieuwetten zijn opgegaan in de Omgevingswet en de onder het oude omgevingsrecht bestaande 117 AMvB’s zijn teruggebracht tot vier. Allereerst is er het Omgevingsbesluit. Dit besluit bevat de procedures voor bijvoorbeeld het omgevingsplan, de omgevingsvergunning en het projectbesluit, regels voor het bevoegd gezag, verdeling en betrokkenheid andere bestuursorganen, regels voor milieueffectrapportages et cetera. Onder andere het huidige Besluit omgevingsrecht, het Besluit ruimtelijke ordening en het Besluit milieueffectrapportage zijn opgegaan in deze regeling. De grootste uitdaging hier wordt gevormd door het gelijktrekken van definities en het stroomlijnen van procedures. Dan hebben we het Besluit kwaliteit leefomgeving (Bkl). In deze AMvB zijn de diverse materiële normen opgenomen en is een deel van de bestuurlijke afwegingsruimte uitgewerkt. Veel materiële normen uit de oude wetgeving, zoals normen voor geluid en luchtkwaliteit zijn naar deze AMvB overgebracht.

Na de eerste aanzet voor het ontwikkelen van de Omgevingswet (Ow) in 2011 is deze op 1 januari 2024 eindelijk in werking getreden. De Ow bundelt 26 wetten op het gebied van de fysieke leefomgeving. Hoofdstuk 18 Ow ziet op Handhaving en Uitvoering en is grotendeels overgenomen van hoofdstuk 5 van de inmiddels vervallen Wet algemene bepalingen omgevingsrecht. Nieuw is wel dat onder de Ow voor meer overtredingen, zoals de milieuregels in de Sevoso-richtlijn, gebruiksregels uit omgevingsplannen, en erfgoedregels, naast herstelsancties ook bestuurlijke boetes opgelegd kunnen worden. Daarnaast kunnen bepaalde overtredingen op grond van de Wet op de economische delicten strafrechtelijk gehandhaafd worden. Dit brengt meer potentiële samenloop tussen bestuursrechtelijke en strafrechtelijke handhaving met zich. In de Ow is in artikel 18.16 een bepaling opgenomen die de afstemming regelt tussen een bestuurlijke boete en een strafvervolging en bepaalt dat als de ernst van een overtreding of de omstandigheden waaronder zij is begaan daartoe aanleiding geven, het bevoegd gezag de gedraging ter afstemming voorlegt aan het Openbaar Ministerie. In deze bijdrage staat de vraag centraal hoe de rechtspraktijk – in geval van afstemming tussen het Openbaar Ministerie en het bevoegd gezag – de keuze van het afdoeningsspoor kan beïnvloeden en waarom deze keuze relevant is.

Hoewel de Omgevingswet wat betreft toezicht en handhaving geen grote wijzigingen beoogt, verwachten wij dat de introductie van de Omgevingswet impact zal hebben. Zo zijn er (nog) meer zorgplichten en gelden deze (specifieke) zorgplichten naast de vergunning. Ook zal er een onwenselijke verschuiving plaatsvinden van vergunningverlening vooraf naar toezicht achteraf. Overtredingen zijn ook eerder bestuurlijk beboetbaar. In navolging van de conclusie van A-G Wattel over het overtredersbegrip hopen wij dat de bestuursrechtspraak meer in lijn komt met de strafrechtelijke jurisprudentie. Ten slotte verwachten wij onverminderde aandacht voor bestuurdersaansprakelijkheid, waarbij wij de hoop uitspreken dat hiertoe niet (te) lichtvaardig zal worden overgegaan.

De Omgevingswet bevat een aantal algemene en specifieke zorgplichten die voldoende zorg voor de fysieke leefomgeving eisen, al dan niet vanwege een specifieke activiteit. Er wordt ingegaan op enkele verschillen met reeds bestaande zorgplichten in het omgevingsrecht en welke bezwaren er bestaan tegen de strafrechtelijke handhaving van de zorgplicht in artikel 1.7a Omgevingswet. En er wordt aandacht besteed aan de verhouding tussen de specifieke zorgplichten voor milieubelastende activiteiten en de omgevingsvergunning of algemene regels en de vraag in hoeverre dit tot extra eisen kan leiden.

De Omgevingswet, ingevoerd op 1 januari 2024, vraagt om vernieuwend toezichthouden. Dit artikel bespreekt de uitdagingen voor toezichthouders, zoals het veranderen van een controle- naar een oplossingsgerichte aanpak. In Noord-Brabant hebben omgevingsdiensten, veiligheidsregio’s en waterschappen een innovatieve methode ontwikkeld. Deze stelt de kwaliteit van de leefomgeving centraal en maakt gebruik van maatwerk, zelfevaluaties door bedrijven en een focus op interne borging. De aanpak bevordert samenwerking tussen overheid en bedrijven, stimuleert tweede-orde-leren, en biedt voorspellende waarde door vroegtijdige interventie.