Het Wetboek van Strafrecht beschermt zowel individuele als collectieve rechtsbelangen. Er kunnen verschillende collectieve rechtsbelangen worden onderscheiden, zowel geaggregeerde als non-geaggregeerde of zuiver collectieve rechtsbelangen. De diversiteit van collectieve rechtsbelangen is ook in het huidige Wetboek van Strafrecht zichtbaar. Over de rechtvaardiging van materieel-strafrechtelijke bescherming van collectieve rechtsbelangen is in de strafrechtelijke literatuur veel te doen. In deze bijdrage wordt betoogd dat ook een liberaal strafrecht zulke belangen niet zonder meer hoeft af te wijzen, in ieder geval wanneer het gaat om geaggregeerde rechtsbelangen. Ook voor zuiver collectieve rechtsbelangen kan in een (nieuw) wetboek van strafrecht plaats zijn.

Het huidige Wetboek van Strafrecht is gebaseerd op een antropocentrisch paradigma waarbij de individuele mens in het heden centraal staat. De vraag rijst in hoeverre dit paradigma aanpassing behoeft gelet op de duurzaamheidsuitdagingen waar we in deze 21e eeuw voor staan. In deze bijdrage is verkend wat de gevolgen zouden zijn van de verschuiving naar een sociaal-ecocentrisch paradigma in het Nederlandse strafrechtstelsel. Individuele rechtsbelangen verworden bij een dergelijke verschuiving deels tot collectieve rechtsbelangen die mede de behoeften van toekomstige generaties dienen. Het beschermen van deze sociaal-ecocentrische rechtsbelangen door het strafrecht maakt het strafrechtssysteem meer communitaristisch van aard. Met het in kaart brengen van mogelijke (negatieve) gevolgen van voornoemde paradigmaverandering in het strafrecht is een eerste stap gezet in de gedachtevorming hierover. Gepleit wordt voor het delen van vakgebied overschrijdende inzichten en een fundamentele discussie over de vraag of, en zo ja, in hoeverre en op welke wijze de staat het strafrecht wenst in te zetten teneinde de transitie naar een duurzame samenleving te verwezenlijken.

Het voorstel om in het kader van de modernisering van het Wetboek van Strafvordering het verdachte-begrip te herijken kan worden onderschreven. Het voorgestelde verdachte-begrip brengt echter mee dat aan de hoedanigheid van verdachte verbonden verdedigingsrechten pas van toepassing zijn zodra iemand feitelijk als verdachte is aangemerkt. Dit verschil met het huidige verdachte-begrip heeft als consequentie dat iemand die ten onrechte niet of nog niet als verdachte wordt aangemerkt verdedigingsrechten mist. Deze consequentie van het wetsvoorstel is niet onderbouwd en mogelijk onvoldoende onderkend.

Op 21 maart 2023 is het Ontwerp voor de Vaststelling van het nieuwe Wetboek van Strafvordering ingediend bij de Tweede Kamer. Daarmee is een belangrijk tussenstation voor de totstandkoming van een nieuw wetboek bereikt. Het procesmodel van het nieuwe wetboek wijkt op een aantal punten fundamenteel af van het huidige model. Dat blijkt met name uit de nieuwe figuur van de proces­inleiding.